Tánh không là một nền tảng triết học quan trọng trong Phật giáo, tuy nhiên để hiểu rõ thuật ngữ này là không dễ dàng và ý nghĩa thật sự của nó thường gây hiểu lầm cho nhiều người, nhất là những người lần đầu tiếp cận đạo Phật.
Thuật ngữ tánh không phổ biến đối với tất cả các truyền thống Phật giáo và nó là tiền đề cho một cái nhìn sâu sắc về mọi thứ, cho phép tiếp cận việc học hỏi Phật Pháp rộng rãi hơn.
Trong quá trình đấu tranh cho sự giác ngộ, Đức Phật đã nhận ra “Tánh không” (Sunyata – Emptiness). Bằng cách đó, Người đã giải phóng bản thân khỏi sự không hài lòng (Dukkha). Từ quan điểm của giác ngộ, tánh không là thực tại của tất cả các hiện hữu thế gian (Dharma). Nó là sự chứng ngộ Bồ Đề – Bát Nhã.
Từ quan điểm giải phóng, Tánh không là phương tiện khéo léo giúp giải phóng bản thân khỏi sự ô uế và không hài lòng. Việc chứng ngộ ánh mặt trời dẫn ta đến việc không dính mắc và bám víu. Đó là phương tiện khéo léo để giác ngộ và cũng là kết quả của sự giác ngộ.
Tánh không là gì?
Tánh không là một phương thức nhận thức, một cách để nhìn vào kinh nghiệm. Nó không thêm gì và không mất gì, dữ liệu thô của các sự kiện thể chất và tinh thần. Bạn nhìn vào những sự kiện trong tâm trí và những giác quan mà không nghĩ đến việc liệu có điều gì nằm phía sau chúng.
Chế độ này được gọi là ” sự trống rỗng” vì nó không có giá trị giả định mà chúng ta thường thêm kinh nghiệm vào để hiểu ý nghĩa của nó: Những câu chuyện và những quan điểm thế giới chúng ta đang miêu tả chúng ta là ai và thế giới chúng ta đang sống.
Đức Phật đã phát hiện ra rằng, những câu hỏi mà họ đưa ra, về căn tính thực sự của chúng ta và thực tế của thế giới bên ngoài, thu hút sự chú ý từ những kinh nghiệm trực tiếp về những sự kiện ảnh hưởng lẫn nhau như thế nào trong hiện tại. Do đó họ gặp phải vấn đề khi cố gắng hiểu và giải quyết vấn đề đau khổ.
Ý nghĩa của Tánh không
Trong cuốn sách của ông về Bát Nhã Tâm Kinh, Đức Đạt Lai Lạt Ma gọi tánh không là “Bản chất thật của sự vật và hiện tượng”, nhưng trong cùng một đoạn văn ông cảnh báo chúng ta “tránh sự hiểu lầm rằng, tánh không là một thực tại tuyệt đối hay một sự thật độc lập”. Nói cách khác, tánh không không phải là một loại thiên đường hay một thế giới tách rời khỏi thế giới này và những tai hoạ của nó.
Trong Bát Nhã Tâm Kinh (Heart Sutra) có viết, “Tất cả các sự vật, hiện tượng trong cuộc sống của chúng ta đều trống rỗng.” Chứ không phải “Tất cả các sự vật, hiện tượng đều trống rỗng.” Sự phân biệt này rất quan trọng, “sự riêng tư” nghĩa là sự tồn tại độc lập riêng biệt.
Đoạn văn có nghĩa là không có gì mà chúng ta thấy hoặc nghe đứng một mình. Tất cả mọi thứ là một biểu hiện dự kiến của một phong cảnh liền mạch, luôn thay đổi.
Cho nên không có cá nhân hay vật gì có bất kỳ đặc tính vĩnh viễn, cố định nào, tất cả những gì được thực hiện cùng nhau là điều mà Thiền sư Thích Nhất Hạnh gọi là Tương Tức “interbeing”, có nghĩa là vạn vật tồn tại là nhờ tương quan lẫn nhau, không thể tồn tại độc lập được. Thuật ngữ này bao hàm khía cạnh tích cực của tánh không, như nó được sống và hành động bởi một người có trí tuệ với ý nghĩa của nó là kết nối, từ bi và tình yêu.
Tất cả những sự tồn tại được thừa nhận bởi sự hiểu biết giới hạn ở hiện tại, cho dù là vật chất, tinh thần hay trí tuệ, luôn bị hiểu lầm bởi chúng ta. Trên thực tế, chúng chỉ là những cái tên không thực. Ý nghĩa chính xác hơn của cụm từ “tên không thực” là “giả định” hoặc “giả thiết”.
Đó là một cái tên thực nghiệm. Nó được hình thành bởi sự kết hợp của nhiều nguyên nhân và các hiệu ứng, nó không tự tồn tại. Mọi thứ đều tồn tại tương đối. Vậy, sự thật cuối cùng là gì? Nếu chúng ta tìm hiểu sự tồn tại xa hơn, chúng ta nhận ra rằng tất cả sự tồn tại đều trống rỗng.
Đây là đặc tính cơ bản và thực tế của mọi sự tồn tại, và đó là tuyệt đối. Nhưng chúng ta không nên nghĩ rằng trống rỗng có nghĩa là không có gì, vũ trụ này không trống rỗng, nhưng vũ trụ dưới sự hiểu biết của chúng ta là trống rỗng, và “vũ trụ” chỉ là một cái tên giả định.
Một số ví dụ về Tánh không
Chiếc xe có thật sự tồn tại?
“Tay lái có phải là chiếc xe không? Không, vậy ta bỏ nó ra nào!
“Chiếc xe là động cơ xe?” Không phải! “Thân xe có phải chiếc xe không?”, nếu bạn nghĩ thân xe là chiếc xe thì bạn có thể ra tiệm mua nó về và đưa tiền cho họ!
Vậy là chúng ta không thể tìm được chiếc xe vì chiếc xe không tồn tại! “Không, chiếc xe có thật và nó tồn tại, chiếc xe là tất cả các bộ phận lắp ráp.”
“Không, tôi mệt mỏi lắm rồi, chiếc xe là hình dạng của các bộ phận tạo nên nó.” Một bức ảnh chụp chiếc xe có hình dạng của chiếc xe nhưng nó không phải là chiếc xe, bạn không thể lái một bức ảnh!
“Chiếc xe là một tư tưởng hay khái niệm trong tâm trí”. Không phải, giống như bức ảnh, bạn không thể lái tư tưởng của mình được, vì vậy chiếc xe không tồn tại.
Bóng tối là một thứ có thật và tồn tại độc lập?
Bóng tối không phải là tập hợp của những thành tố khác, chúng ta không thể phân chia bóng tối, vì vậy nó là thứ tồn tại độc lập! Không phải, bóng tối là một hiện tượng chỉ sự vắng mặt của ánh sáng, nếu không có ánh sáng thì sẽ không có cái gọi là bóng tối.
Vậy ánh sáng là thứ tồn tại độc lập? Không phải, “ánh sáng” là một tên thực nghiệm, giả định để nói về các bức xạ từ có bước sóng nằm trong vùng quang phổ nhìn thấy được bằng mắt thường của con người (những bức xạ đó được tạo ra từ sự chuyển động của Photon, và Photon được tạo từ những thứ vô tận khác mà khoa học chưa khám phá được), ánh sáng được tạo ra từ mặt trời, và mặt trời cũng không phải là một thực thể tồn tại độc lập. Bóng tối, ánh sáng và mặt trời đều không tồn tại.
Trước đây, con người tưởng rằng hạt cát là vật chất cơ bản cấu thành nên tất cả những gì xung quanh chúng ta. Nhưng sau đó, khi khoa học phát triển thì nguyên tử được tìm thấy, và họ cũng lầm tưởng rằng những hạt này không thể chia nhỏ ra được nữa cho đến khi proton, neutron và electron được tìm thấy trong nó. Những hạt này tưởng chừng như là giới hạn cuối cùng thì khoa học lại phát hiện ra rằng, mỗi proton và neutron được hình thành từ 3 quarks.
Nhà vật lý Andy Parker hoài nghi: “Lần này chúng ta chưa thể tìm được bằng chứng về những thứ bên trong quark. Như vậy có nghĩa là chúng ta đã chạm đến mức cơ bản nhất của vật chất chưa?
Và thậm chí nếu quark có thể chia ra được, chúng ta cũng chưa thể khẳng định rằng, chúng là những phần nhỏ nhất của vật chất, hoặc liệu vũ trụ còn chứa những thứ nhỏ hơn nữa!.”
Hiểu Tánh không để giảm bớt đau khổ
Đức Phật đã kể lại những câu chuyện về cuộc sống của người dân để cho thấy đau khổ xuất phát từ nhận thức sai lầm đằng sau những hành động của họ, và Ngài mô tả các nguyên tắc cơ bản nằm dưới Vòng Luân Hồi để cho thấy hành động xấu sẽ dẫn đến hậu quả xấu, những hành động tốt dẫn tới sự vui vẻ – hạnh phúc, và những hành động thực sự khéo léo có thể làm bạn vượt ra ngoài Vòng Luân Hồi.
Trong tất cả các trường hợp, những lời dạy này nhằm giúp mọi người tập trung vào chất lượng nhận thức và ý niệm tâm trí của họ trong hiện tại, hay nói cách khác là để đưa chúng vào chế độ tánh không (sự trống rỗng).
Một khi đã ở đó, họ có thể sử dụng những lời dạy về tánh không cho mục đích dự định của họ: Nới lỏng tất cả chấp trước vào quan điểm, câu chuyện và những giả định, để tâm trí trống rỗng trong tất cả tham lam, tức giận và ảo tưởng, từ đó hiểu được sự trống rỗng của đau khổ, căng thẳng và lo lắng.
Ví dụ, chúng ta gặp phải một vấn đề khó, điều này có thể gây mệt mõi trong tâm trí từ đó sinh ra lo lắng, căng thẳng nhưng khi chúng ta hiểu được sự trống rỗng. Bởi vì vấn đề khó là sản phẩm nào đó là chia hết, nên nó có thể được chia thành các phần hoặc các bước kiểm soát được.
Công việc sau đó có thể được thực hiện từng bước, và nó không còn khó chịu nữa. Khái niệm “khó” hoàn toàn trống rỗng, vô hiệu và thiếu chất. Nó không tồn tại, điều thực sự là từng bước một trong sự tồn tại ý thức.
Nếu chúng ta cảm thấy lo lắng và chúng ta nhận thấy sự lo lắng là trống rỗng, thì chúng ta biết rằng lo lắng này phụ thuộc vào nguyên nhân, hoàn cảnh…
Khái niệm “lo lắng” là trống rỗng, nó không là gì. Khi chúng ta nhìn thấy điều này, bằng cách đặt câu hỏi hoặc tìm kiếm nó, khổ đau sẽ giảm đi. Nếu nó không thực sự tồn tại, thì nó không thể làm phiền chúng ta.
Tánh không dường như rất khó hiểu, Vậy tại sao Đức Phật lại dạy nó? Đó là vì sự hiểu biết sâu sắc của mình về lý do tại sao chúng ta phải chịu đựng đau khổ. Cuối cùng chúng ta đau khổ bởi vì chúng ta nghĩ rằng chúng là cố định, đáng kể, tồn tại và có khả năng bị chiếm hữu bởi bản ngã.
Chỉ khi nào chúng ta có thể nhìn thấy được qua ảo tưởng này, chúng ta có thể thư giãn trong sự rõ ràng, từ bi và can đảm. Mục đích cao cả đó chính là lý do mà Đức Phật đã làm tất cả, để chúng ta có thể hiểu được tánh không.
Hoa Sen Phật